De vrouw van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, voormalig komiek en acteur, bleef altijd liever achter de schermen, terwijl haar man, wiens presidentschap wellicht het lot van de vrije wereld gaat bepalen, in de schijnwerpers stond. Vogue’s Rachel Donadio sprak een aantal keer met Zelenska (én Zelensky) en schreef een portret over de first lady van een land in oorlogstijd. De indrukwekkende foto’s werden gemaakt door Annie Leibovitz.
First lady Olena Zelenska
Sinds Rusland op 24 februari Oekraïne binnenviel, bevindt Olena Zelenska zich in het midden van een tragedie. Toen ik haar voor het eerst ontmoette op een regenachtige middag in Kyiv, waar de cafés vol zaten, zelfs te midden van luchtalarmen, straalden haar gezicht en groenbruine ogen emoties uit die tegenwoordig door heel Oekraïne razen: een diep verdriet, herinneringen aan een veiliger, gelukkiger verleden en een onwrikbaar gevoel van trots op haar land.
“Dit zijn de meest afschuwelijke maanden van mijn leven en van elke Oekraïner”, vertelde ze via een vertaler. “Eerlijk gezegd denk ik niet dat iemand zich beseft hoe het emotioneel gezien met ons gaat.” Wat haar inspireert, vertelde ze, zijn haar mede-Oekraïeners. “We kijken uit naar de overwinning en twijfelen er niet aan dat we zullen zegevieren. Dat houdt ons op de been.”
Ik ontmoette Zelenska ook in het presidentiële kantoorcomplex, een zwaar bewaakte plek die ik na een urenlange reis bereikte. Omdat het luchtruim van Oekraïne gesloten is voor burgervluchten, nam ik een nachttrein vanuit Polen. Ik reisde door gebieden waar een aantal van de ergste verschrikkingen van de 20e eeuw hebben plaatsgevonden. Eenmaal op de compound passeerde ik meerdere veiligheidscontroles en een labyrint aan donkere gangen vol met zandzakken en soldaten: het leven in oorlogstijd.
Vanaf het begin wordt deze oorlog zowel op de grond als in de informatieruimte uitgevochten, waar Zelensky – scherp en bedachtzaam in zijn beroemde olijfkleurige T-shirts – excelleert. In een cruciale nieuwe fase, waarin Oekraïne strijdt om internationale steun en nieuwe militaire hulp, is de rol van de first lady niet langer minimaal. Na de eerste maanden van de oorlog ondergedoken te hebben doorgebracht, is Zelenska, die net als haar man 44 jaar is, in het openbaar verschenen. Om een gezicht van haar land te worden – het gezicht van een vrouw, van een moeder, een empathisch en menselijk gezicht.
Vrouwen in de frontlinie
Zelensky leidt een land met burgers die van de ene op de andere dag strijders werden en dat heeft zichtbaar een emotionele tol geeist. Tienduizenden vrouwen hebben in de frontlinie gestaan en de rol van Zelenska is steeds meer verschoven naar frontlinie-diplomatie. Ze reisde onlangs naar Washington voor een onofficieel en onaangekondigd bezoek. Daar ontmoette ze president Biden, first lady Dr. Jill Biden en minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken. Ook sprak ze het Congres toe en vertelde de groep wetgevers dat ze ook sprak als moeder en dochter, niet alleen als first lady.
Ze liet foto’s zien van Oekraïense kinderen die waren gedood door Russische raketten, waaronder een vierjarige met het syndroom van Down. “Ik vraag om iets waar ik nooit om zou willen vragen: ik vraag om wapens – wapens die niet worden gebruikt om oorlog te voeren tegen andermans land, maar om huizen te beschermen en het recht om levend wakker te worden in die huizen.”
Het was een meer oprechte versie van de boodschap die haar man altijd al had: dat de oorlog in Oekraïne om meer gaat dan alleen Oekraïne – het gaat erom wie de waarden van het westen en de naoorlogse orde zal handhaven. Als Poetin een soeverein land kan binnenvallen om zijn ambitie te vervullen – het voormalige Russische rijk herenigen – waar zal hij dan stoppen?
Of Zelenska – of haar man – westerse bondgenoten van Oekraïne zal overtuigen nog dieper betrokken te raken bij een conflict dat geen duidelijke oplossing laat zien en de wereldeconomie belast, is nog niet duidelijk. Op dezelfde dag dat Zelenska het Congres toesprak, zei de Russische minister van Buitenlandse Zaken dat Rusland zou overwegen uit te breiden naar verder gebied als westerse landen Oekraïne meer lange afstandswapens zouden geven.
Zelensky wil ondertussen de Russen terugdringen naar de grenzen van vóór 24 februari, zo niet verder, alvorens onderhandelingen met Rusland te overwegen. Oekraïne houdt vol dat overwinning mogelijk is: al lijkt het onwaarschijnlijk dat Rusland iets van het grondgebied dat het tot nu toe heeft opgeëist, zal opgeven. Door dit alles hebben het Congres en het Witte Huis van Biden een delicate lijn bewandeld: miljarden militaire hulp aan Oekraïne, maar terughoudend om Rusland permanent tegen zich in het harnas te jagen, verstrikt te raken in eeuwige oorlogen of te veel wapens te sturen naar een Oekraïens leger dat misschien niet getraind is om ze te gebruiken of om te voorkomen dat ze in Russische handen vallen.
Tegelijkertijd zijn grote Europese landen sterk afhankelijk geweest van Russisch gas, waardoor ze de Russische oorlogsinspanningen effectief financieren. Zelfs als ze Oekraïne militaire en technische ondersteuning bieden.
Of Zelenska’s bezoek aan Washington ook echt resultaat oplevert is nog onzeker. Wel is het een herinnering aan de kracht van beeldvorming. En beelden zijn belangrijk. Tetyana Solovey, een in Londen gevestigde voormalig redacteur bij Vogue Oekraïne, zegt dat de opkomst van Zelenska kritiek was. “De vrouwenstemmen in deze oorlog moeten worden gehoord en worden vertegenwoordigd”, zegt ze. “Zelenska is de eerste die spreekt over de menselijke ervaring van de oorlog.”
De first lady heeft Oekraïne geholpen zijn eigen stem te laten gelden. “Aan het begin van de oorlog ging het hele medialandschap over: ‘Biden zei’, ‘Boris Johnson zei’, ‘Olaf Scholz zei iets.’ Wat de grotere spelers denken over Oekraïne, wat Poetin wil'”, zegt ze. “Haar aanwezigheid in de media helpt Oekraïne een gevoel van keuzevrijheid te geven. Als een land dat het recht heeft om gehoord te worden, om te spreken en om als relevant te worden beschouwd.”
