Whang-Od heeft meer vrouwen getatoeëerd dan krijgers, aangezien koppensnellen begin 1900 door de Amerikanen werd verboden. Het beeld van de Kalinga’s als ‘bloeddorstige wilden’ werd geschetst door de koloniale, etnologische fotograaf Dean Worcester. Hij publiceerde in 1912 foto’s van Cordilleras-stammen in National Geographic. Hierbij beschreef hij hen als zowel exotisch als angstaanjagend, in een poging te rechtvaardigen dat de Amerikanen controle pakten over Noord-Luzon. Of wat hij ‘Niemandsland’ noemde.

Maar de werkelijkheid was genuanceerder. Koppensnellen, zoals dat werd beoefend, was een onderdeel van rituele oorlogsvoering die spirituele betekenissen had. De culturele tattoo-beoefenaar Lane Wilcken legt in het boek Filipino Tattoos: Ancient to Modern (2010) uit dat koppensnellen bedoeld was om het evenwicht en de gerechtigheid tussen ruziënde gemeenschappen te herstellen. Het markeren van de krijger was dus een ceremoniële en heilige activiteit, die  in verschillende fasen gedurende bijna twee jaar werd uitgevoerd.

Vrouwen en tatoeages

In die tijd werden ongemarkeerde vrouwen als onvolmaakt en ongewenst beschouwd. De meest bijblijvende ullalim, een vorm van epische poëzie die wordt gezongen door de dorpszanger, is het verhaal van de krijgerheld Banna. Hij wordt verliefd wordt op de prachtige Lagunnawa. In het pre-koloniale verhaal worden hun getatoeëerde lichamen gevierd als tekens van eer, rijkdom, schoonheid en moed.

Toen de Amerikaanse katholieke missionarissen scholen kwamen bouwen in Kalinga, moesten dorpsmeisjes hun armen bedekken met lange mouwen. Getatoeëerd worden werd een schande toen vrouwen zich naar de stad waagden, en uiteindelijk zetten minder meisjes van de volgende generatie de traditie voort toen westerse ideeën over schoonheid en eerbiedwaardigheid de cultuur begonnen te doordringen.

Apo Whang-Od en de volgende generatie

“Traditioneel tatoeëren wordt door de jongere generaties van de stam als archaïsch en pijnlijk gezien.” Dit schreef Kalinga-oudste en voormalig NCIP-functionaris Natividad Sugguiyao in het voorwoord van The Last Tattooed Women of Kalinga (2014) van fotograaf Jake Verzosa. “Hoewel het tatoeëren volledig is gestopt, blijft het van groot belang dat het nooit wordt vergeten.”

Het zetten van de tatoeages is misschien uitgestorven onder de Kalinga’s, maar krachten van buitenaf hebben opnieuw hun invloed uitgeoefend. Dit keer wordt de batok nieuw leven ingeblazen door deze transformeren in een hybride kunstvorm. In 2007 bracht Dr. Lars Krutak twee weken door in Buscalan om het Filippijnse deel van zijn Discovery Channel-serie Tattoo Hunter te filmen. Daar ontmoette hij Whang-Od, die toen bijna 90 was en nog elke dag op de rijstvelden werkte.

Mambabatoks kunnen hun vak alleen doorgeven aan nakomelingen, en Whang-Od heeft zelf geen kinderen. Grace Palicas, haar 10-jarige achternicht, werd uitgekozen om haar leerling te zijn, hoewel ze aanvankelijk niet wilde. “Ik was het eerste kind dat leerde tatoeëren. Ik observeerde gewoon wat ze deed,” vertelt Grace, nu 26. “Toen ik in 2015 naar de universiteit ging, was Elyang de volgende om te leren, zodat ze Apo kon helpen toen er zoveel toeristen kwamen.”

Levende legende

We zijn bij het huis van Grace, waar zij en haar 23-jarige neef Elyang Wigan inkt hebben getikt in de ledematen van een handvol bezoekers die die ochtend in Buscalan aankwamen. Daarna zal de pas geïnkte vrouw een paar huizen lopen naar waar Whang-Od zit, om haar handtekening met drie stippen te krijgen; de enige tatoeage die ze tegenwoordig doet. Het krijgen van de stippen, dat vijf minuten duurt, wordt beschreven als pijnlijker dan de grotere ontwerpen die worden aangebracht door de lichtere handen van de proteges van Whang-Od. Maar wat is pijn, of het risico op een kleine infectie, als je helemaal hierheen bent gekomen om de levende legende in levende lijve te zien?

We vinden Whang-Od bij haar huis, zittend op een lage voetenbank op de aarden vloer, terwijl ze haar gereedschap klaarmaakt om de stippen op een cliënt zijn arm te zetten. Ze is gekleed in haar gebruikelijke ’toevallige hipster oma-stijl’. Ze draagt een puffy bomberjack over een trainingsbroek en een paisley-bandana om haar voorhoofd. De buitenmuren van het huis van Oggay zijn bedekt met door reisgroepen gesponsorde dekzeilen met haar beeltenis, een verduidelijking van het toeristische karakter van deze uitwisseling. We zijn tenslotte noch krijgers, noch Butbut-maagden klaar te trouwen. Het is een eer voor buitenstaanders zoals wij om deze heilige markeringen te krijgen, een die we niet verdienen.

Traditie doorgeven

Als ze klaar is met de klant, is het de beurt aan het Vogue-team om getatoeëerd te worden. De eerste is Sela Gonzales, de assistent van de fotograaf en de enige van ons die met Whang-Do (ze spreekt geen Tagalog of Engels) kan communiceren. Een assistent brengt een ongebruikte gisi, een bamboestok met aan een uiteinde een doorn. Terwijl Whang-Od het patroon op Sela’s arm volgt met behulp van een stuk gras dat in het mengsel van roet en houtskool is gedoopt. Ze houdt gisi met inkt in haar linkerhand en gebruikt een grotere stok om er met haar rechterhand op te slaan. Zo drukt ze hem meer dan honderd keer per minuut in het vlees, totdat de drie stippen gevuld zijn en druipen van bloed en inkt. Ze dept ze met een vochtig doekje voordat ze besluit om de versgewonde plekken nog eens goed te bekijken. Aray.

“Als bezoekers van ver komen”, zegt Whang Od in de Butbut-taal, “zal ik ze de tatak Buscalan, tatak Kalinga geven zolang mijn ogen nog kunnen zien.”

Ceremonies en betekenissen

In het najaar van 2022 bracht Grace enkele weken door in Frankrijk. Hier komt haar man vandaan, en ze was er gasttatoeëerder bij een paar verschillende tatoeagestudio’s. Grace is de eerste inwoner van Buscalan die batok naar het Westen heeft gebracht. Haar strakke, symmetrische zwarte lijnen zijn indrukwekkend. Patronen van schorpioenen, duizendpoten, slangen en rijstbundels vormen samen om een groot tapijt over een arm of been. Een van haar klanten, een tattoo-artiest uit Brooklyn, schreef op Instagram dat het echt haar meest betekenisvolle tattoo-ervaring was. Een Filippijnse inheemse traditie die op het punt stond voorgoed verloren te gaan, staat zo in een nieuwe huid gegrift. De verhalen van de Butbut-mensen en hun overtuigingen zullen worden doorgegeven via een doornpunt, geplukt uit een boom die in Kalinga-grond groeit.

Traditioneel gingen er ceremoniële rituelen gepaard met het tatoeëren. Deze varieerden van het zingen van een ullalim tot het offeren van een kip. Tegenwoordig wordt het uitvoeren van rituelen helemaal weggelaten uit de tattoo-sessie. Grace zegt wel dat ze op verzoek kunnen worden gedaan, vooral na het voltooien van een grote, meerdaagse tatoeage. Voor niet-lokalen zijn de tatoeages vrijwel niet verbonden met hun voorouderlijke context. Ze worden gekozen uit hetzelfde beperkte menu met ontwerpen dat aan iedereen wordt aangeboden. Uiteindelijk kennen we er onze eigen betekenissen aan toe. Zo lezen we de symbolen door een individuele lens en niet die van de gemeenschap.

Magische vishaak

Ik was relatief onwetend toen ik een jaar eerder mijn eerste Kalinga-tatoeage liet zetten. Als je een van de mambabatok vroeg wat een bepaald ontwerp betekende, kreeg je een vaag antwoord. Met de uitleg dat het een combinatie was van “leiding, kracht en bescherming”. Ik had de krab/reiziger gekozen, deels omdat ik het associeerde met mijn familie en deels omdat ik ergens had gelezen dat het een van de oorspronkelijke Kalinga-patronen was, vergeleken met de zon/maan motieven die een nieuwe generatie ontwerpen waren van Whang-Od en Grace. Later vernam ik dat het krabmotief met zijn scharen/vishaken in verband wordt gebracht met de Filipijnse godheid Lumauig. Enkele geleerden hebben opgemerkt dat Lumauig een opvallende gelijkenis vertoont met de Polynesische bedrieger Maui. Zoals je waarschijnlijk weet, bezit Maui een magische vishaak. Ik beschouwde mijn tatoeage met een nieuwe waardering voor de diepe intertekstuele geschiedenis achter de eenvoudige lijnen.

Opkomende bekendheid

Emily Oggay, een familielid van Apo, heeft de krab op mijn dij getatoeëerd. Het was vrijwel pijnloos. Ze grapte dat haar tikken lijken op tik-tik-tik terwijl Apo’s tikken TOK-TOK-TOK zijn, waarbij ze een zware hamer nabootst. Net als Grace en Elyang maakt zij deel uit van de nieuwe generatie mambabatok – en dat zijn er verrassend veel, vooral meisjes en vrouwen. Ik telde minstens 18 Gen-Z’ers die het vak hadden opgepikt door te observeren en te oefenen op zichzelf en elkaar.

Velen van hen zijn in 2018 begonnen na het zien van de groei van het toerisme en de lange rijen reizigers die de hele dag wachten op een sessie met Apo. Op het hoogtepunt ontving Buscalan meer dan 400 bezoekers per dag. Tourgroepen met busjes werden massaal de berg opgereden, sommigen garandeerden een ontmoeting met Whang-Od. Homestays zaten stampvol met vreemden die schouder aan schouder op de grond sliepen. Zelfs als Whang-Od het volledige ritueel zou uitvoeren voor al haar bezoekers, zouden er niet genoeg kippen zijn om te offeren.

“Vroeger was landbouw ons levensonderhoud. We aten alleen kamote (zoete aardappelen). Je kunt zien hoe het toerisme Buscalan veranderde toen er bezoekers kwamen,” zegt Grace, terwijl ze vertaalt wat Apo zegt. Ze beschrijft hoe ze een verscheidenheid aan voedsel gingen eten en hoe de lokale bevolking nieuwe banen kreeg als reisleider en gastgezin. “We leerden ook Engels en Tagalog spreken vanwege de bezoekers.”

Ook tijdens pandemie tatoeëren

Helaas kwam deze ontwikkeling tot stilstand tijdens de pandemie. Buscalan werd namelijk twee jaar lang volledig afgesloten voor bezoekers. De dorpelingen hadden geen andere keuze dan terug te keren naar de landbouw. Grace voegt eraan toe dat “het ook goed was omdat we een beetje konden rusten.” Maar toen ik er in juli 2021 voor het eerst heen ging, was Whang-Od niet thuis om uit te rusten. Ze was uitgeweken naar het dorp in de naburige berg waar de beperkingen soepeler waren. Ze wilde blijven tatoeëren.

Ik vond Whang-Od uiteindelijk, gangster als altijd, hangend bij een reusachtig gouden standbeeld van haarzelf, onder wiens uitgestrekte armen en blote borsten ik mijn drie stippen ontving.

Portretfoto’s

Jake Verzosa herinnert zich zijn eerste tattoo van Whang-Od. Het was 2009, en hij betaalde voor zijn markeringen in bruine suiker en lucifers. “Als Whang-Od moe werd na een paar uur tatoeëren, nam Grace het over,” vertelt hij. De manchet op zijn arm begint inderdaad een beetje scheef. Grace zal toen 13 zijn geweest, maar “haar lijnen waren heel schoon.” Toen hij opgroeide in Tuguegarao zag Jake de getatoeëerde ouderen in de buurt van zijn school en hoorde hij vaak verhalen over Buscalan. Het was geen gemakkelijke tocht, en in die tijd waren het vooral buitenlanders die het dorp bezochten3. Jake zou drie jaar werken aan zijn portrettenreeks van de vrouwelijke ouderen van Kalinga. Zijn iconische zwart-wit beeld van Whang-Od, dat over de hele wereld is tentoongesteld, is in verschillende gedaanten overal in Buscalan te vinden.

Whang-Od is gezicht van Buscalaanse cultuur

Whang-Ods gezicht staat ook op allerlei merchandise, van t-shirts tot koffieverpakkingen, en dat alleen al in Buscalan. Ik weet niet of het komt door haar sluwheid en haar oprechte wens om haar cultuur te delen, maar ze is het middelpunt geweest van verschillende incidenten die als uitbuitend zijn bestempeld. Bij een aantal incidenten moest de Nationale Commissie voor Inheemse Volken ingrijpen om de inheemse intellectuele eigendomsrechten te bewaken.

Sociaal antropoloog Dr. Analyn Salvador-Amores ziet dat wat ooit een plaatsgebonden ritueel was, is veranderd in een commerciële praktijk. “Cultuur wordt steeds meer gewaardeerd als handelswaar, die op agressieve wijze wordt toegeëigend door andere instanties”, zegt ze. “In plaats van ons af te vragen wie de eigenaar is van cultuur, zouden we ons moeten afvragen hoe we een respectvolle behandeling van inheemse, cultuur en zelfexpressie binnen massamaatschappijen kunnen bevorderen.”

Toekomst van de mambabatok

Whang-Od, die in februari 106 jaar werd, is de oudst levende mambabatok, maar zeker niet de laatste. De drie stippen die Apo, Grace en Elyang voorstellen, maken samen ook een beletselteken. Dat duidt op een open einde en een voortzetting die verder reikt dan de oorsprong. In de VS pleiten beoefenaars als Lane Wilcken en Natalia Roxas voor de ceremoniële traditie van batok, en hebben ze veel Filippijnse-Amerikanen geholpen zich met hun erfgoed te verbinden. Dit doen ze door de symbolen van hun voorouders te dragen.

Elders in de Filippijnen blaast tatoeëerder Piper Abas uit Bukidnon de kunst van het traditionele tatoeëren een nieuw leven in. Steeds meer Filipijnen kiezen voor een inheemse tatoeage, een die een lange geschiedenis met zich meedraagt. Dit kan worden gezien als een stap in de richting van dekolonisatie van de esthetiek, het terugvorderen van ons lichaam en het opnieuw in contact komen met onze wortels, met onszelf.

Representatie is het belangrijkste

Cultuur overleeft door representatie, niet door toe-eigening. De krab op mijn been, net zoals het drietal aan nieuwe tatoeages van de OG en haar twee leerlingen op de arm van fotograaf Artu Nepomuceno, zijn geen onderdeel van de erfenis van onze eigen bloedvoorouders. Maar we zijn nu onuitwisbaar gemarkeerd en verbonden met de laatste Filippijnse stam die erin geslaagd is haar tatoeage-erfenis staande te houden te midden van koloniale verdwijning in de rest van het gebied. We dragen deze markeringen met ons mee de wereld in, om onszelf de gaven van leiding, kracht en bescherming te geven waarvan we niet wisten dat we die nodig hadden.

Dit artikel is oospronkelijk gepubliceerd door Vogue PH.